ត្រៃបណាមធម៌សង្ខេប

លេខរៀង	ចំណងជើង	ទាញយក
១	ត្រៃបណាមធម៌សង្ខេប	ទាញយក
២	បុព្វភាគប្បដិបត្តិ	ទាញយក
៣	អុបាសកនិទ្ទេស	ទាញយក
៤	វីធីសមាទាននិច្ចសីល	ទាញយក
៥	អង្គនៃនិច្ចសីល	ទាញយក
៦	ឧបោសថសកាលង្ខេប	ទាញយក
៧	ភាវេតព្វកិច្ច	ទាញយក
៨	អកុសលកម្មបថ	ទាញយក
៩	បតិ្តទានគាថា	ទាញយក
១០	បរិត្តកាសនាយាចនគាថា	ទាញយក
១១	សំដែងពីវិធីវេរភត្ត១៤ប្រការ	ទាញយក
១២	រំលឹកដាស់តឿនក្មេងសម័យថ្មី	ទាញយក
១៣	បណ្តាំក្រុមង៉ុយ	ទាញយក
១៤	ប្រវត្តិក្រុមង៉ុយ	ទាញយក
១៥	ក្រុមង៉ុយភាសាអង់គ្លេស	ទាញយក
១៦	ច្បាប់កេរកាលថ្មី	ទាញយក
១៧	តារាងចិតសិក៥២	ទាញយក
១៨	ច្បាប់ល្បើកថី្ម	ទាញយក
១៩	ជីតាកា្វន់	ទាញយក
២០	តារាចិត្ត១២១	ទាញយក
២១	គតិលោក	ទាញយក
២២	រឿងព្រេងនិទាន	ទាញយក
២៣	បតិ្តទានគាថា	ទាញយក
២៤	ពាក្យកាព្យប្រដៅជនប្រុសស្រី	ទាញយក
២៥	អកុសលសង្គហ:៩កង	ទាញយក
២៦	លោកិយភូមិ៣១ឋាន	ទាញយក
២៧	លោកិយភូមិ៣១ឋាន	ទាញយក
២៨	តារាងចិត្តវិថី	ទាញយក

ធម៌នមស្សការព្រះរតនត្រ័យ ត្រង់ពុទ្ធរតនប្បណាម គឺការថ្វាយបង្គំចំពោះព្រះសម្ពុទ្ធ ដែលផ្តើមដោយពាក្យថា ឥតិបិ សោ ភគវា (អ៊ិ តិ ប៉ិ សោ ភៈ គៈ វា) ជាដើម ពុទ្ធបរិស័ទទាំង ឡាយច្បាស់ជាធ្លាប់ជួបបាលីមួយឃ្លាថា វិជ្ជាចរណសម្បន្នោ (វជ្ជា-ចៈ-រៈណៈ សាំ-ប៉ាន់- ណោ) ជាមិនខាន។ ពាក្យថា វិជ្ជាចរណៈសម្បន្នោ ប្រែថា ព្រះសម្មាសម្ពុទ្ធជាបរមគ្រួនៃ យើង ព្រះអង្គទ្រង់បរិបូណ៍ដោយ វិជ្ជា៣ វិជ្ជា៨ និងចរណៈ១៥ ។ នៅក្នុងអត្ថបទនេះ នឹងសូម លើកយកតែវិជ្ជា៣ មកបង្ហាញជាមុនសិន ចំណែក វិជ្ជា៨ និង ចរណៈ ១៥ នឹងលើកយកមកអធិប្បាយក្នុងពេលក្រោយទៀត។ ការចេះដឹង យល់ធ្លុះធ្លាយ ឃើញច្បាស់ដោយបញ្ញា ហៅថា “វិជ្ជា” ។ ពាក្យថាវិជ្ជា គឺជាគុណសម្បត្តិនៃសម្មាសម្ពោធិញ្ញាណ ដែលព្រះមានព្រះភាគ បានត្រាស់ ដឹងក្នុងយាមទាំងបីនៃរាត្រី១៥កើតខែពិសាខ គឺ បឋមយាមព្រះអង្គបានវិជ្ជាទី១មជ្ឈិមយាម បានវិជ្ជាទី២ បជ្ឈិមយាម បានវិជ្ជាទី៣ ។ វិជ្ជាបីយ៉ាងនេះហៅថា ញាណ ដូច្នេះក៏បាន គឺជា ពាក្យផ្លាស់ប្តូរគ្នា។ ព្រះមានព្រះភាគ បាននូវវិជ្ជាទាំងបីប្រការនេះជាដើម ទើបឈ្មោះថា ព្រះអង្គបានត្រាស់។ ១- បុព្វេនិវាសានុស្សតិញ្ញាណ ញាណគឺការរលឹកឃើញនូវខន្ធបញ្ចកៈ(ខន្ធ៥) ក្នុងជាតិមុន។ ការដឹងនូវជាតិ គឺការរលឹកឃើញនូវខន្ធបញ្ចកៈដែលធ្លាប់កើត ធ្លាប់នៅក្នុងភពមុន បាន គឺរលឹកឃើញជាតិថយក្រោយក្នុងកាលដែលកន្លងទៅហើយ តាំងអំពីមួយជាតិ ពីរ ជាតិ បីជាតិ រហូតដល់អនេកជាតិថា “ក្នុងកាលនោះអាត្មាអញបានកើតក្នុងទីនោះ មានឈ្មោះយ៉ាងនេះ មានគោត្តយ៉ាងនេះ មានវណ្ណៈយ៉ាងនេះ មានអាហារយ៉ាងនេះ មាន សុខទុក្ខយ៉ាងនេះ មានអាយុប៉ុណ្ណេះៗជាដើម។ លុះច្យុតអំពីជាតិនោះហើយ ក៏ទៅកើតក្នុង ទីនោះៗ លុះមកអំពីទីនោះក៏មកកើតក្នុងទីនេះ”។ ការយល់ធ្លុះធ្លាយឃើញព្រឹត្តិការណ៍ របស់ជាតិក្នុងកាលមុនដូច្នេះ ទើបឈ្មោះថា “បុព្វេនិវាសានុស្សតិញ្ញាណ” គឺឃើញការវិល កើតវិលស្លាប់តាមយថាកម្មរបស់សត្វ។ ២- ចុតូបបាតញ្ញាណ ញាណក្នុងការកំណត់ឃើញនូវចុតិនិងបដិសន្ធិនៃពួកសត្វ។ ការដឹងច្បាស់នូវចុតិនិងបដិសន្ធិ គឺការឃ្លាតចាកជីវិតនិងការចាប់កំណើតបាន ដោយការឃើញពួកសត្វដែលកំពុងច្យុតក៏មាន កំពុងចាប់កំណើតក៏មាន ដឹងច្បាស់ថា “ពួកសត្វទាំងនោះមានគតិផ្សេងៗគ្នា ខ្លះថោកទាប ខ្លះខ្ពង់ខ្ពស់ តាមយថាកម្មរបស់ខ្លួនៗ ដោយអំណាចផលវិបាកនៃការប្រព្រឹត្តរបស់ពួកសត្វ”។ ការដឹងច្បាស់នូវចុតិនិងបដិសន្ធិនៃ ពួកសត្វដូច្នេះ ទើបឈ្មោះថា “ចុតូបបាតញ្ញាណ”។
៣- អាសវក្ខយញ្ញាណ ញាណក្នុងការធ្វើឲ្យអស់នូវអាសវៈ ។ ការដឹងច្បាស់នូវហេតុជាទីអស់ទៅនៃអាសវៈនោះ បានដល់ការដឹងច្បាស់តាមពិតថា “នេះជាទុក្ខ នេះជាសមុទ័យ (ហេតុឲ្យកើតទុក្ខ) នេះជានិរោធ (ការរលត់ទុក្ខ) នេះជាមគ្គ (ផ្លូវប្រតិបត្តិដើម្បីរំលត់ទុក្ខ) នេះជាអាសវៈ នេះជាហេតុដលែលអោយកើតអាសវៈ នេះជា សេចក្តីប្រតិបត្តិដើម្បីឲ្យអស់អាសវៈ” កាលដឹងច្បាស់ដូច្នេះហើយចិត្តក៏រមែងរួចចាក អាសវៈទាំង៤ ប្រការ គឺកាមាសាវៈ ភវាសវៈ ទិដ្ឋាសវៈ និងអវិជ្ជាសវៈ ។ ដឹងច្បាស់ថាជាតិ របស់អាត្មាអញអស់ហើយ ព្រហ្មចរិយធម៌អញបានប្រព្រឹត្តចប់ហើយ ករណីកិច្ចរបស់អញ បានសម្រេចហើយ កិច្ចដែលត្រូវចម្រើនតទៅទៀតពុំមានឡើយ”។ ព្រះសម្មាសម្ពុទ្ធបរិបូណ៌ដោយវិជ្ជា ឃើញច្បាស់នូវបដិបទាជាទីញ៉ាំងអាសវៈឲ្យអស់ ទៅ ហើយទ្រង់សំដែងធម៌ប្រៀនប្រដៅពុទ្ធបរិស័ទឲ្យប្រតិបត្តិដើម្បីធ្វើអាសវៈឲ្យអស់ទៅ ដូច្នេះទើបឈ្មោះថា “អាសវក្ខយញ្ញាណ”។ វិជ្ជាទាំងបីប្រការនេះឈ្មោះថា អង្គនៃសម្មាសម្ពោធិញ្ញាណ។ ពន្យល់ពាក្យ អាសវៈ = គ្រឿងត្រាំ, គ្រឿងសៅហ្មង, ឧបទ្រពចង្រៃ, កិលេសជាគ្រឿងត្រាំ គឺកិលេសធម៌ដែលត្រាំនៅក្នុងសន្តាន។ អាសវៈមាន៤ យ៉ាងគឺៈ ១- កាមាសវៈ អាសវៈគឺកាម បានដល់សេចក្តីប្រាថ្នាទាំងឡាយ។ ២- ភវាសវៈ អាសវៈគឺភព បានដល់ការ អន្ទោលកើតស្លាប់មិនចេះឈប់ឈរ។ ៣- ទិដ្ឋាសវៈ អសវៈគឺទិដ្ឋិ បានដល់ការយល់ខុស ប្រាសចាកនូវសច្ចធម៌។ ៤- អវិជ្ជាសវៈ អាសវៈគឺអវិជ្ជា បានដល់ការមិនដឹងច្បាស់នូវកងទុក្ខទាំងពួង ឬមិនដឹងច្បាស់នូវអរិយសច្ចធម៌។ ខន្ធបញ្ចកៈ = គំនរនៃខន្ធ៥ គឺ រូប វេទនា សញ្ញា សង្ខារ និង វិញ្ញាណ។
ព្រហ្មចរិយធម៌ (ព្រំ-មៈ-ចៈរិយៈ-ធម៌) = ការប្រព្រឹត្តធម៌ដ៏ប្រសើរ, ការខ្វល់ខ្វាយ ឬខ្នះខ្នែងចំពោះអំពើជាកុសល។
អរិយសច្ចធម៌ (អៈរ៉ិយ៉ៈ-សច្ចៈធម៌) = ធម៌ពិតដ៏ប្រសើរ មាន៤ គឺ ១- ទុក្ខៈ សេចក្តីព្រួយលំបាក, សេចក្តីទុក្ខ។ ២- សមុទយៈ កំណើតទុក្ខ ឬហេតុដែលនាំឲ្យកើតទុក្ខ។ ៣- និរោធៈ សេចក្តីរលត់ទុក្ខ ឬធម៌សម្រាប់រំលត់ទុក្ខ។ ៤- មគ្គៈ ផ្លូវ ឬ ឧបាយនៃសេចក្តីរលត់ទុក្ខ ។
អរិយសច្ចទាំងបួននេះ ហៅម៉្យាងទៀតថា ចតុរារិយសច្ច (ចៈ-តុ-រ៉ា-រ៉ិយៈ-ស័ច)។ បដិបទា (ប៉ៈ-ដិ-ប៉ៈ-ទា) = ការប្រព្រឹត្ត, ការប្រតិបត្តិ ។
ព្រះសម្ពុទ្ធ គ្រប់ព្រះអង្គជាសព្វញ្ញូ មានប្រាជ្ញាញាណចេះដឹងសព្វគ្មានចន្លោះ សូម្បីហេតុអាថ៌កំបាំងដែលកើតមានហើយក្នុងអតីតកាលកន្លងទៅជាច្រើន អសង្ខេយ្យឆ្នាំក្ដី ហេតុអាថ៌កំបាំងដែលបម្រុងនឹងកើតមានក្នុងអនាគតខាងមុខដ៏ច្រើន អសេង្ខេយ្យឆ្នាំក្ដី ក៏ព្រះអង្គបានចេះដឹងយល់បានទាំងអស់ ។ ចំណេះវិជ្ជាលោកនិយមនេះ ព្រះអង្គបានចេះដឹងច្បាស់លាស់តាំងពីនៅជាព្រះអង្គម្ចាស់សិទ្ធត្ថ ម្ល៉េះ ។ នេះជាហេតុផលមួយបញ្ជាក់ឲ្យដឹងបានថា វិជ្ជាលោកនិយមទាំងអស់ ព្រះអង្គបានចេះដឹងពិតមែន ។
ហេតុផលមួយទៀតរឹតតែឲ្យដឹងច្បាស់ថា ព្រះអង្គពិតជាចេះមែន ដោយសំអាងទៅលើពុទ្ធដីកាក្នុងគម្ពីរសំយុត្តនិកាយ សុត្តន្តបិដក ត្រង់សីលបាបណ្ណវគ្គថា កាលព្រះអង្គយាងទៅក្នុងសីលបាវ័ន ជិតក្រុងកោសម្ពី បានយកព្រះហស្តចាប់ស្លឹកឈើមួយក្ដាប់ ហើយត្រាស់សួរភិក្ខុទាំងឡាយថា «ស្លឹកឈើក្នុងដៃតថាគតច្រើនជាងស្លឹកឈើក្នុងសីលបារ័នឬតិចជាង ?» ភិក្ខុទាំងលាយទូលថា «ស្លឹកឈើក្នុងព្រះហស្តព្រះអង្គតិចពេកណាស់ ឯស្លឹកឈើក្នុងព្រៃនេះ មានចំនួនច្រើនជាងក្រៃលែង» ។
អាស្រ័យ ហេតុនេះ ទើបព្រះអង្គសម្ដែងប្រាប់ភិក្ខុទាំងនោះថា «ធម៌ ដែលតថាគតបានចេះដឹងហើយមានចំនួនក្រៃលែងដូចជាស្លឹកឈើក្នុងព្រៃ នេះ ឯធម៌ដែលតថាគតសម្ដែងប្រាប់ដល់អ្នកទាំងឡាយ មានចំនួនតិចណាស់ ដូចស្លឹកឈើក្នុងដៃតថាគត» ។ល។
ចំណុចទី១ នេះ មានហេតុផលអាចឲ្យដឹងបានថា វិជ្ជាលោកនិយមទាំងអស់ មិនត្រឹមតែវិទ្យាសាស្ត្រដូចមានក្នុងពិភពលោកយើងសព្វថ្ងៃនេះទេ សូម្បីមហាវិទ្យាសាស្ត្រយ៉ាងវិសេសប្លែកដែលមានក្នុងភពដទៃៗទៀតនោះ ពិតជាព្រះអង្គចេះដឹងយ៉ាងច្បាស់លាស់ ។
ចំណុចទី២
បើ ព្រះអង្គចេះដឹងមែន ហេតុអីមិនសម្ដែងឲ្យអ្នកពិភពលោកយើងនេះបានចេះដឹងផង កុំឲ្យគ្នាពិបាកដេកនឹកគិតរាវរក ដូចអ្នកប្រាជ្ញសព្វថ្ងៃនេះ ព្រោះព្រះអង្គប្រកបដោយមហាករុណាចំពោះអ្នកពិភពលោកស្រាប់ ។ ចម្ងល់នេះ មានហេតុផលត្រូវដោះស្រាយដូចខាងក្រោម ៖
ពុទ្ធប្រវត្តិវិទូ ទាំងឡាយធ្លាប់បានជ្រាបស្រាប់ហើយថា ក្នុងសប្ដាហ៍ទី៤ ទី៥ ទី៦ និងទី៧ បន្ទាប់ពីថ្ងៃដែលព្រះអង្គបានត្រាស់ដឹងជាព្រះសម្ពុទ្ធថ្មីៗនោះ ព្រះអង្គបានត្រិះរិះពិចារណានូវធម៌ទាំងអស់ដែលបានត្រាស់ដឹងហើយ និងពិចារណារៀបចំនូវទ្រឹស្ដីពុទ្ធសាសនា គឺព្រះត្រៃបិដក រហូតដល់ពេលដែលមហាព្រហ្ម មកអារាធនាព្រះអង្គដើម្បីសម្ដែងធម៌ប្រោសសត្វ ។ ពេលនោះហើយ ព្រះអង្គកំពុងជ្រើសរើសធម៌ដែលគួរនឹងសម្ដែងប្រកាសក្នុងពិភពលោក ។
ព្រះអង្គ បានជ្រាបច្បាស់នូវប្រពៃណីព្រះពុទ្ធពីបុរាណកាលមកថា «ព្រះពុទ្ធទាំងឡាយតែងតែសម្ដែងនូវធម៌ដែលនាំសត្វលោកឲ្យបានសុខ ស្ងប់ បានធូរស្រាលចាកកាមគុណដែលជាហេតុឲ្យកើតទុក្ខ» ។ ព្រះអង្គបានជ្រាប់ច្បាស់ដូច្នេះ ទើបមិនសម្ដែងរៀបរាប់អំពីទ្រឹស្ដីវិទ្យាសាស្ត្រទុកក្នុង ព្រះត្រៃបិដក ហើយបានប្រកាសបញ្ជាក់ប្រាប់ពិភពលោកក្នុងពេលសម្ដែងធម្មចក្កប្ប វត្តនសូត្រ ជាបឋមទេសនា ដើម្បីកុំឲ្យសង្ស័យក្នុងរឿងនេះ «មជ្ឈិមា បដិបទា សេចក្ដីប្រតិបត្តិជាកណ្ដាល មិនមែនជាការប្រតិបត្តិបម្រើកាម នាំទុក្ខមកឲ្យខ្លួន ដែលតថាគតបានត្រាស់ដឹងហើយ ជាបដិបទាឲ្យកើតបញ្ញា ការដឹងច្បាស់ ប្រព្រឹត្តទៅដើម្បីសេចក្ដីស្ងប់ ដើម្បីសេចក្ដីរំលត់ទុក្ខ» ។
មួយ កន្លែងទៀត ពេលដែលព្រះអង្គប្រាប់ពួកភិក្ខុក្នុងសីលបាវ័នអំពីការដែលព្រះអង្គ បានចេះដឹងធម៌ច្រើន ហើយសម្ដែងប្រាប់តិចនោះ ត្រង់វគ្គខាងចុង ព្រះអង្គបញ្ជាក់សួរថា «ចុះហេតុអ្វីក៏តថាគតមិនយកធម៌ទាំងអស់នោះមកសម្ដែង ?» ទ្រង់ឆ្លើយព្រះអង្គឯងថា «ព្រោះធម៌ទាំងអស់នោះ មិននាំសត្វលោកទៅរកសេចក្ដីរំលត់ទុក្ខ» ។
ក្នុង ចំណុចទីពីរនេះ មានហេតុអាចឲ្យដឹងច្បាស់ថា បានជាព្រះអង្គមិនសម្ដែងអំពីទ្រឹស្ដីវិទ្យាសាស្ត្រទុកក្នុង ព្រះត្រៃបិដកនោះ ព្រោះប្រពៃណីរបស់ព្រះពុទ្ធទាំងឡាយតែងតែសម្ដែងធម៌ដែលនាំសត្វលោក ឲ្យបានសេចក្ដីសុខស្ងប់ ឲ្យរំលត់ទុក្ខនេះម្យ៉ាង ។ ម្យ៉ាងទៀតវិទ្យាសាស្ត្រដូចសព្វថ្ងៃនេះ ជាវិជ្ជាសាមញ្ញមិនមែនជាវិជ្ជាមានអត្តន័យជ្រាលជ្រៅហួសនិស្ស័យ ប្រាជ្ញាមនុស្សបថុជ្ជនឡើយ មិនបាច់ព្រះអង្គសម្ដែងប្រាប់ក៏អ្នកពិភពលោកអាចត្រិះរិះរាវរកចេះ ដឹងចងក្រងជាទ្រឹស្ដីបានដែរ ។ ជាពិសេសវិទ្យាសាស្ត្រនេះ ជាវិជ្ជាពង្រីកបំប៉នកាមគុណនាំឲ្យរីកចម្រើននូវ រាគៈ លោភៈ ទោសៈ មោហៈ កាន់តែធាត់ធំ កាន់តែក្លៀវក្លា សាហាវឡើង ដូចធ្លាប់បានដឹងឮក្នុងសម័យវិទ្យាសាស្ត្រនេះស្រាប់ ។
អាស្រ័យហេតុដូចខាងលើនេះ ទើបព្រះអង្គចេះដឹងហើយមិនសម្ដែងប្រាប់ ព្រោះព្រះអង្គអាណិតអាសូរចំពោះអ្នកពិភពលោកនោះឯង ។
សូម បញ្ជាក់ថា ព្រះសម្ពុទ្ធជាអង្គសព្វញ្ញូ ទ្រង់ជ្រាបច្បាស់ថា ពិភពលោកនេះជាទីក្រុងធំនៃកាមគុណ កំពុងឆេះសន្ធោសន្ធៅដោយភ្លើង រាគៈ លោភៈ ទោសៈ មោហៈ ជានិច្ច រាល់ថ្ងៃដែលបណ្ដាលមកពីកាមគុណនោះឯង ញ៉ាំងអ្នកពិភពលោកឲ្យកើតចលាចលមានអសន្តិសុខ ទុក្ខសោក ស្លាប់ព្រាត់ប្រាសគ្មានស្រាកស្រាន្ត ដូចពុទ្ធភាសិតក្នុងគម្ពីរធម្មបទដែលព្រះអង្គសម្ដែងប្រាប់ពួកស្ដ្រី ជាសម្លាញ់នាងវិសាខាថា ៖ «កោ នុ ហាសោ កិមានន្ទោ និច្ចំ បជ្ជលិតេ សតិ អន្ធការេន ឱនទ្ធា បទីបន គវេសតិ» បានសេចក្ដីថា «បើ ពិភពលោកត្រូវភ្លើងគឺ រាគៈ ជាដើម កំពុងឆេះសន្ធោសន្ធៅជានិច្ច ម្ដេចក៏បែរជានាំគ្នាសើចក្អាកក្អាយ នាងទាំងឡាយត្រូវងងឹតគឺអវិជ្ជារួបរឹតហើយ ម្ដេចនាងមិនស្វែងរកប្រទីប គឺប្រាជ្ញាឡើង !» ។
ដោយ ព្រះអង្គមានមហាករុណាទិគុណចំពោះអ្នកពិភពលោកផង បានជ្រាប់ច្បាស់ឃើញច្បាស់យ៉ាងនេះផង ទើបព្រះអង្គមិនអាចជួយបន្ថែមភ្លើងដុតពិភពលោកទៀត ។ ព្រះអង្គជ្រើសយកតែធម៌ ជាមធ្យោបាយជួយលត់ភ្លើងរាគៈជាដើមនោះវិញ គឺពុទ្ធសាសនានេះឯង ។
ពុទ្ធសាសនានេះ មិនមែនគ្រាន់តែញ៉ាំងអ្នកពិភពលោកឲ្យបានសុខស្ងប់ ហើយឲ្យល្ងង់ដប់គត់ ដេកចាំស្លាប់នោះទេ គឺឲ្យសុខស្ងប់ ហើយឲ្យចេះដឹងវៃឆ្លាត ប៉ិនប្រសប់ផង ឲ្យយកជ័យជម្នះពីលើធម្មជាតិ មិនឲ្យធម្មជាតិចាប់បង្វិល ឲ្យស្លាប់ឲ្យកើតបានផង ព្រោះពុទ្ធសាសនានេះឯង ជាទ្រឹស្ដីលោក ជាក្បួនច្បាប់ ជាវត្ថុសិក្សា ឬថាជាធម្មនុញ្ញរបស់ពិភពលោកសម្រាប់បណ្ដុះសតិបញ្ញា ចំណេះវិជ្ជា និងចរិយាមារយាទខ្ពង់ខ្ពស់ ថ្លៃថ្នូររបស់អ្នកពិភពលោកឲ្យបានចម្រើនរុងរឿង សុខ សន្តិភាព និងបានបរមសុខជាអមតៈ ។